Midhat Paşa Divan Kitap

"Evet, ölümü tefekkür ediyorum. Ölüm denilen şey beş dakikalık bir acıdır. Lakin hangi ölümle ölmek evladır. Asılmak mı, kesilmek mi, yoksa kurşun veya gülle ile mi, yahud emrazdan biriyle mi ölmek kolaydır, onu düşünüyorum. Zira bu kalıp eskidi. Yaş altmış beşe geldi. Bundan sonra yaşamak benim için iyi değildir. Bu hastalıktan aradan çıkmış olsa idim, pek güzel olurdu. Lakin ne yapayım? Ecel gelmemiş..."

-Midhat Paşa

Midhat Paşa`nın lehinde ve aleyhinde Türkçe ve Fransızca birçok yazılar ve hatta eserler de kaleme alınmıştır. Dost ve düşman, onu zeki, hür fikirli cesur, çalışkan ve yaratıcı bir kabiliyet sahibi olduğunda müttefiktir. Düşmanları Saltanat Makamı`na hürmetsizliğinden, diktatörlük yapmak istediğinden ve hatta cumhuriyet fikri güttüğünden başka ona bir töhmet isnat etmezler. Halbuki kısmen muhayyel olan bu isnatlar sahih de olsa, Midhat Paşa`yı küçültecek şeyler değildir. Bilakis onu büyültecek maddelerdir. Dostları ise, onu idarede ve siyasette `dahi` olarak tanıtmak isterler. Fakat hakikat şudur: Midhat Paşa, eşi az bulunan bir idare adamı idi. Başında bulunduğu vilayetlerin ihtiyacını hemen kavrardı ve bu ihtiyaçları gidermek yollarını bulurdu. Samimi bir inkılapçı idi. Fakat siyasetle alakası pek basitti. Denilebilir ki, o vadide çok kısa görüşlü idi. Mağlup oluşu da bundandır, bu kusurundandır. Eğer o, müfrit bir gurur sahibi olmasaydı, ruhları ölçecek kadar seziş kudreti taşısaydı Osmanlı`nın son asrı farklı olabilirdi. Midhat Paşa`nın nefsine pek fazla itimat taşıması, muhitini ve karşılaştığı kuvvetlerin derecesini tanımaması hem kendini heder, hem memleketi mutazarrır etmiştir.