Divanı Mezalim İslam Tarihinde Yüksek Yargı ve Denetim Kurumu Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı

 

İslam tarihinde kaza fonksiyonu, genel olarak kadıların yönettikleri şer‘î mahkemeler tarafından ifa edilmiştir. Bu mahkemelerle beraber kamu düzeni-nin ayakta tutulması için başka kurumların da tesisine ve bunların özel yetki ile kaza fonksiyonunu yerine getirmelerine ihtiyaç duyulmuştur. Bu kurumlardan biri de bizzat devlet başkanının veyahut devlet başkanı tarafından atanan yüksek hâkimler tarafından yönetilen Mezâlim Mahkemesi’dir. Bu mahkeme, devletin yetkili idarecileri, şehir ve dağ eşkıyaları ve teröristler gibi zalim kimselerin yaptıkları haksızlıklara, zulüm vakalarına bakan yüksek yargı ve özel yetkili mahkemenin İslam tarihindeki ilk versiyonudur. Nitekim söz konusu vakalara normal mahkemeler kendi işleyiş düzenleri çerçevesinde bakamamaktadırlar. Bu mahkemenin amacı daima adaletli bir toplum düzeni kurmak olmuştur. Bu yüzden zulme uğrayan mazlumların şikâyetlerini titiz bir şekilde dinlemiş ve her devrin adalet anlayışına uygun olarak adalet dağıtmıştır. Ayrıca kamu düze-nini ayakta tutabilmek için adlî, idârî, siyasî, hukûkî ve iktisadî alanlarda gerek-li denetimleri de yapmıştır. Bu yönüyle kamu denetçiliği kurumunun öncüleri olduklarını söylemek mümkündür. Bu yüzden Mezâlim Mahkemeleri, hem adlî hem de idarî kaza mercileri olmuştur. İslâm tarihinde Adliye Teşkilatı’nın son derece önemli ve bir o kadar da dikkat çeken bir kurumu olan bu mahkeme Osmanlı dönemine kadar istisnasız bütün İslâm devletlerinde yerini bulmuş ve geniş yetkileriyle görevini yerine getirmiştir.

Tahkik ve tercümesini yaptığımız Devvânî’nin bu Farsça risalesi Mezâlim Mahkemesi’nin mevcut olmasının gerekliliğini, ehemmiyetini, görevlerini ve işleyiş şeklini teori ve uygulamalardan hareketle özet şekilde ele alan kendi sahasında tek ve özgün bir eserdir.